του Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Αγίου Βλασίου Ιεροθέου
Όλοι μιλάμε για τα Βαλκάνια και τους Βαλκάνιους, χωρίς να αντιλαμβανόμαστε ότι αυτό το όνομα είναι νεώτερο και δοτό. Συμβαίνει ο,τι με τον όρο Βυζάντιο. Έως την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως η Αυτοκρατορία λεγόταν Χριστιανική Ρωμαική Αυτοκρατορία ή Ρωμανία, και εκατό (100) χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως ο Ιερώνυμος Βολφ την ονόμασε Βυζάντιο. Χάρι της ιστορίας, να τονισθή ότι το Βυζάντιο ήταν μια αρχαία μικρή πολίχνη, αποικία των Μεγαρέων που έλαβε την ονομασία από τον Βύζαντα τον Μεγαρέα. Οπότε έχουμε μια πλαστογραφία.
Το ίδιο συνέβη και με τα λεγόμενα σήμερα Βαλκάνια. Η αρχική αρχαία ονομασία ήταν Χερσόνησος του Αίμου, αργότερα ονομάστηκε Ιλλυρία, στην συνέχεια Ρωμελία, Ρούμελη (γη των Ρωμαίων) και μόλις τον 19ο αιώνα ονομάστηκε Βαλκάνια.
Παρεκάλεσα τον ιστοριοδίφη κ. Αναστάσιο Φιλιππίδη (Bachelor of Arts, Yale University, Master of Arts, Georgetown University) να ερευνήση το θέμα αυτό, δηλαδή την εξέλιξη της ονομασίας της περιοχής στην οποία βρισκόμαστε, και παραθέτω το αποτέλεσμα της έρευνάς του.
* * *
ΒΑΛΚΑΝΙΟΙ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ
Αναστασίου Αθ. Φιλιππίδη, Bachelor of Arts, Yale University, Master of Arts, Georgetown University
Τα τελευταία χρόνια γίνεται ολοένα και πιο αντιληπτή η πολιτική σημασία των γεωγραφικών και εθνικών ονομάτων. Τα γεωγραφικά και εθνικά ονόματα δεν αποτελούν αθώες «επιστημονικές» επιλογές. Και μόνον η συνεχιζόμενη επί 30 χρόνια κρίση με τον βόρειο γείτονα της Ελλάδας που διεκδικεί το όνομα της Μακεδονίας αρκεί για να το αποδείξει. Η διαμάχη για τα ονόματα, όμως, δεν είναι μόνον μια τοπική παραξενιά. Μετά την αποτίναξη της αποικιοκρατίας, πολλές χώρες επέβαλαν την αλλαγή του ονόματός τους, το οποίο συχνά είχε καθιερωθεί από τους δυτικοευρωπαίους δυνάστες τους. Η Κεϋλάνη έγινε Σρι Λάνκα, η Χρυσή Ακτή έγινε Γκάνα, η Βόρεια Ροδεσία Ζιμπάμπουε, η Άνω Βόλτα Μπουρκίνα Φάσο, κλπ.
Ένα από τα γεωγραφικά ονόματα που καθιερώθηκαν από τους ξένους είναι και το όνομα «Βαλκάνια», και «Βαλκανική χερσόνησος». Η λέξη είναι τουρκική, σημαίνει «βουνό» και αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει μόνον την οροσειρά του Αίμου στη Βουλγαρία. Πολύ αργότερα, το 1808, ο Γερμανός γεωγράφος August Zeune επινόησε τον όρο «Βαλκανική χερσόνησος» για τη χερσόνησο που ως τότε ήταν γνωστή με διάφορα ονόματα (π.χ. «Χερσόνησος του Αίμου» η «Ελληνική Χερσόνησος». Παλαιότερα, στη διοικητική διαίρεση του Ρωμαικού Κράτους, από τον 4ο μ.Χ. αιώνα, η περιοχή, πλην της Θράκης, αποτελούσε την «υπαρχία του Ιλλυρικού», με πρωτεύουσα το Σίρμιο και αργότερα τη Θεσσαλονίκη.)
Η ονομασία «Βαλκάνια» άργησε να καθιερωθεί. Ο θεωρούμενος ως ιδρυτής της σύγχρονης Γεωγραφικής Επιστήμης, Καρλ Ρίττερ, στο 22τομο έργο του που δημοσιεύθηκε μεταξύ 1818 και 1852, την απέδιδε ως «Ελληνική Χερσόνησο». Από τα πολλά παραδείγματα που θα μπορούσαν να αναφερθούν σημειώνουμε τον τίτλο ενός διάσημου περιηγητικού βιβλίου του 1866 (των Μακ Κένζι και Ίρμπυ): το βιβλίο έχει τον μακροσκελή τίτλο «Ταξίδια στις Σλαβονικές επαρχίες της Ευρωπαικής Τουρκίας», αντί του απλούστερου «στα Βαλκάνια» που θα χρησιμοποιούσαμε σήμερα. Ωστόσο, τα «Βαλκάνια» δεν είχαν καθιερωθεί ακόμη! Το ίδιο ακριβώς συναντάμε και στο ενδιαφέρον βιβλίο «Οι λαοί της Τουρκίας» (1878) από μια κόρη και σύζυγο Βρετανού προξένου που έζησε 20 χρόνια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: ενώ περιγράφει αναλυτικά τις εθνότητες της Αυτοκρατορίας, η λέξη «Βαλκάνια» αναφέρεται αποκλειστικά στην οροσειρά.
Ακόμη και η Εγκυκλοπαίδεια Britannica στην έκδοση του 1878 (διαθέσιμη στο διαδίκτυο), στο λήμμα «Balkan» αναφέρεται αποκλειστικά στην οροσειρά, χωρίς καμία επέκταση στη χερσόνησο. Η αλλαγή της έννοιας άρχισε περίπου εκείνη την εποχή. Στην αγγλική γλώσσα, μια από τις πρώτες αναφορές που εντοπίσαμε είναι του Βρετανού στρατιωτικού ακολούθου στη Βουλγαρία, Fife-Cookson που συνέγραψε το «Με τους στρατούς των Βαλκανίων και στην Καλλίπολη το 1877-78» (εκδόθηκε το 1879).
Διοικητικά, τον 19ο αιώνα, το ευρωπαικό τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ονομαζόταν «Ρουμελία» («γη των Ρωμιών»). Όπως σημειώνει ο Mazower στο βιβλίο του «The Balkans: From the End of Byzantium to the Present Day» (2001): «Πριν διακόσια χρόνια τα Βαλκάνια δεν είχαν ακόμη δημιουργηθεί. Οι Οθωμανοί διοικούσαν τη «Ρούμελη» και όχι τα Βαλκάνια».
Για την ακρίβεια, ήδη με την ολοκλήρωση της Οθωμανικής εξάπλωσης, τον 16ο αιώνα, υπήρχε πλέον στην Ευρώπη το «εγιαλέτι της Ρούμελης» και στη Μικρά Ασία το «εγιαλέτι της Ανατολίας» (Anadolu). Ο Mazower παραθέτει χάρτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περί το 1550 που αποτυπώνει ακριβώς τη «Ρούμελη» σε αυτό που σήμερα αποκαλούμε «Βαλκάνια». Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες αναφορές στους κατοίκους της Ρουμελίας προέρχεται από τον γνωστό Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή, που πήγε στην Αχρίδα και έγραφε γύρω στο 1670: «Όλοι οι άνθρωποι εδώ μιλάνε Βουλγαρικά και Ρωμαίικα. διότι εδώ είναι Ρουμελία».
Οι διοικητικές διαιρέσεις άλλαζαν κατά καιρούς, αλλά ο όρος «Ρουμελία» συνέχισε να χρησιμοποιείται διεθνώς μέχρι και τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13. Για παράδειγμα τον συναντάμε στον πολύ
σημαντικό Γενικό Άτλαντα «Andrees Allgemeiner Handatlas», (Λειψία, 1881), όπου η Ρουμελία καταλαμβάνει τον χώρο της σημερινής Βουλγαρίας, Θράκης, Μακεδονίας και Σκοπίων. Ήταν η εποχή που το Συνέδριο του Βερολίνου (1878) αποφάσισε τη δημιουργία ενός νέου αυτόνομου κράτους στο ανατολικό κομμάτι της Ρουμελίας, το οποίο ονομάστηκε (πως αλλιώς;) «Ανατολική Ρωμυλία».
Ωστόσο, το «Ρουμελία» έπαψε να είναι πλέον πολιτικά ορθό (για τις Μεγάλες Δυνάμεις) μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Θύμιζε ότι οι κάτοικοι της περιοχής την οποία είχαν κατακτήσει οι Οθωμανοί ήταν Ρωμηοί, και η χώρα τους λεγόταν Ρωμανία ως το 1453. Έτσι, σταδιακά, αποσύρθηκε και αντί αυτού επιβλήθηκε το «Βαλκάνια». Συνέβη, δηλαδή, ακριβώς το ίδιο με αυτό που συνέβη με το όνομα του Χριστιανικού Ρωμαικού Κράτους: αντί για Ρωμανία η Ρωμαική Αυτοκρατορία, μετονομάστηκε σε «Βυζάντιο», λέξη που δεν είχε χρησιμοποιηθεί ποτέ από τους κατοίκους αυτού του κράτους για τη χώρα τους.
Οι λόγοι ήταν προφανείς. Έπρεπε να αποκοπούν οι κάτοικοι της Ρουμελίας από το ένδοξο παρελθόν της Αυτοκρατορίας τους, έτσι ώστε να μη διεκδικούν την ανασύστασή της. Οι έννοιες «Βαλκάνια» και οι «Βυζαντινοί», που ήταν άγνωστες για τους χριστιανούς της Ευρωπαικής Τουρκίας, σταδιακά επιβλήθηκαν και οι όροι «Ρουμελία» και «Ρωμηοί» εξοβελίστηκαν.
Μετά την καθιέρωσή του, στη διάρκεια του 19ου και του 20ου αιώνα, ο όρος «Βαλκάνια» χρωματίστηκε με έντονα αρνητικές συνδηλώσεις στις δυτικοευρωπαικές γλώσσες, τις οποίες διατηρεί σε μεγάλο βαθμό μέχρι σήμερα – όπως ακριβώς και ο όρος «Βυζάντιο». Στον δυτικό δημόσιο λόγο, τα «Βαλκάνια» ταυτίστηκαν με την υπανάπτυξη και την ατέρμονη βία, δηλαδή το αντίθετο της «πεφωτισμένης» Δύσης. Ήταν μια περιοχή στην οποία κυριαρχούσαν «η διάσπαση και η βαρβαρότητα», όπως το έθεσαν οι Μακ Κένζι και Ίρμπυ, θυμίζοντας εντυπωσιακά τη φράση του Βρετανού ιστορικού Γίββωνα ότι το «Βυζάντιο» ήταν «ο θρίαμβος της θρησκείας και της βαρβαρότητας».
Σύγχρονοι ερευνητές έχουν εντοπίσει αρκετές ομοιότητες του «Βαλκανισμού» με τον «Οριενταλισμό», τη δυτική αποικιοκρατική και υποτιμητική ματιά σε μια μη-Δυτική περιοχή, σε έναν μη-Δυτικό πολιτισμό. Στην ιμπεριαλιστική λογική του 19ου αιώνα ο πλανήτης είχε μοιραστεί ανάμεσα σε έθνη προορισμένα να κυβερνούν και έθνη προορισμένα να είναι υποταγμένα στα πρώτα. Τα «Βαλκάνια» και η Μέση Ανατολή ανήκαν στα δεύτερα. Ακόμη και όταν τα κράτη των «Βαλκανίων» απέκτησαν την ανεξαρτησία τους, οι ηγεμόνες τους, που επιβλήθηκαν από τις Μεγάλες Δυνάμεις, ήταν όλοι ξένοι, Γερμανοί (Ελλάδα, Ρουμανία, Βουλγαρία και αργότερα και Αλβανία), με την εξαίρεση της Σερβίας.
Παρ’ όλα αυτά, ο όρος «Βαλκάνια» έγινε αποδεκτός στις ίδιες τις «βαλκανικές» χώρες, ως συνέπεια της διανοητικής αιχμαλωσίας που παρατηρείται συχνά στις αποικιοκρατούμενες χώρες. Η διαδικασία δεν ήταν γραμμική και ένα καλό παράδειγμα αποτελεί το σημαντικό Ίδρυμα που ονομάζεται (σωστά) «Μελετών Χερσονήσου του Αίμου» στη Θεσσαλονίκη, αλλά εκδίδει την επιθεώρηση «Balkan Studies». Αντίστοιχα, ο όρος «Βυζάντιο» έγινε δεκτός από τους απογόνους των Ρωμηών και μάλιστα υπουργοί Παιδείας της Ελλάδας τον χρησιμοποιούν με εντελώς οριενταλιστική οπτική.
Τα τελευταία χρόνια πάντως παρατηρούνται στο εξωτερικό αρκετές αντιδράσεις σε αυτή την παρωχημένη λογική. Σταδιακά, ο όρος «Βαλκάνια» αντικαθίσταται από τον πιο ουδέτερο όρο «Νοτιοανατολική Ευρώπη». Χαρακτηριστικό παράδειγμα η εφημερίδα «Balkan Times» του αμερικανικού στρατού στην Ευρώπη που μετονομάστηκε σε «Southeast European Times» το 2002. Αντίστοιχα, πολλές ακαδημαικές μελέτες (κυρίως στις ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία και Αυστρία) που εξετάζουν την ταυτότητα της Χριστιανικής Ρωμαικής Αυτοκρατορίας απορρίπτουν τον όρο «Βυζάντιο» ο οποίος κατευθύνει τη σκέψη μας σε άγονες ατραπούς και δυσφημεί έναν από τους σπουδαιότερους πολιτισμούς της ανθρώπινης Ιστορίας.
Στην εποχή μας, στην οποία επικρατεί παντού το αντιαποικιακό πνεύμα, γκρεμίζονται τα αγάλματα του Κολόμβου, και η πολιτική ορθότητα απαιτεί να είναι μαύρος ο Τόμας Τζέφερσον στο διασημότερο μιούζικαλ του Μπρόντγουαιη («Χάμιλτον»), έφτασε η ώρα να απαλλάξουμε και τη Χριστιανική Ρωμαική Αυτοκρατορία από τα στερεότυπα με τα οποία την φόρτωσαν οι ιμπεριαλιστικές δυτικές δυνάμεις. Νηφάλιες και ενδελεχείς μελέτες μπορούν να τονίσουν ότι η Ρωμανία ήταν το πρώτο θύμα της Δυτικής επεκτατικότητας, με τις «Σταυροφορίες». Οι αρνητικές προκαταλήψεις για το «Βυζάντιο» αποτέλεσαν απλώς ένα προπαγανδιστικό εργαλείο που δεν έχει καμία σχέση με την ιστορική πραγματικότητα. Όταν οι υπόλοιπες μεσαιωνικές προκαταλήψεις έχουν εκριζωθεί στη Δύση, είναι αλλόκοτο να διατηρείται αυτή που γεννήθηκε στους πιο Σκοτεινούς Αιώνες της ευρωπαικής Ιστορίας…